T. Ammerlaan

Nederlandse emigranten in Australie beweren vaak dat ze hun Nederlands vergeten zijn. Dat is niet verwonderlijk als men sommige hoort spreken. Een voorbeeld is de beschrijving die een geboren en getogen Nederlander geeft van waar hij nu woont:

Ook uit kortere frasen blijkt dat er iets vreemds aan de hand met dit zogenaamde 'Strutch', de mengeling van Australisch en Nederlands:

Sociolinguistisch onderzoek naar het verlies van het Nederlands toonde aan dat Nederlandse emigranten uniek zijn in dat ze al in de eerste generatie vooral Engels praten, zelfs thuis, en dat ze hun moedertaal slechts zelden doorgeven aan hun kinderen, laat staan aan hun kleinkinderen.
Er vindt een taalverschuiving plaats van het Nederlands naar het Engels, en dat zou verklaren waarom bepaalde woorden uit het Nederlands niet meer gebruikt worden.
Nederlanders zijn als emigranten eerder geneigd hun moedertaal op te geven in vergelijking tot anderen emigranten. Navraag bij de emigranten toonde aan dat ze het Nederlands als onvolwaardige communicatie taal zijn gaan zien in de Australische context, zich niet identificeren met die taal, en het soms zelfs een lelijke taal vinden. Dit zou het gevolg kunnen zijn van onder andere de verzuilde achtergrond van de Nederlanders uit de vijftiger jaren, en de druk van de Australische en ook de Nederlandse regering om zich te assimileren in Australie met het Anglo-Australisch ideaal. Een echte Australier praat geen buitenlandse taal, werd gezegd. En de volgzame Nederlanders deden hun best. Het prestigieuzere Engels is de taal van de klanten en het nieuwe vaderland, en moet vooral door de kinderen goed beheerst worden opdat ze geen achterstand krijgen.
Men had nog niet ingezien dat op latere leeftijd daardoor de generatiekloof tussen de emigranten ouders en hun Engels-Australische kinderen en vooral kleinkinderen erg groot zou worden.

Taalkundige studies van Strutch gaven aan dat niet alle Nederlandse woorden worden vervangen of vergeten. Het lijkt erop dat frequente woorden behouden blijven, evenals zeer specifieke woorden (bijv. gezellig) en woorden die op het Engels lijken en makkelijk zijn uit te spreken. Dat laatste is erg vaag: lijken ze qua gebruik, uitspraak, schrijfwijze op elkaar, of een combinatie van alles? En wat betekend makkelijk: dat het woord kort is, makkelijk is uit te spreken, en weinig regeltjes kent, of dat bijna hetzelfde is als het Engels.
Dus, naast het feit dat het niet duidelijk is of Strutch aangeeft dat men het Nederlands kwijt is, of dat men het moeilijk snel uit het geheugen kan krijgen tijdens het spreken, is het ook niet duidelijk welke factoren en rol spelen in het verlies van het emigranten-Nederlands.
Ervan uitgaande dat het Nederlands als moedertaal onuitwisbaar in het geheugen zou zitten, verwachtte ik dat het gebrekkig en verengelste Nederlands van de emigranten niet zozeer was veroorzaakt door verlies van het Nederlands uit het geheugen, maar eerder door verstoring in de processen die woorden uit het geheugen ophalen en omzetten in spraak.
Onderwerp van de dissertatie was om proberen te meten of taalprocessen in het Nederlands waren veranderd door het niet gebruik van deze moedertaal, of dat het Nederlands echt verloren was zoals sommige emigranten beweren.

Om dit te onderzoeken werd een groep Nederlandse emigranten in de regio Melbourne bezocht. Uit een uitgebreide vragenlijst bleek dat de proefpersonen niet of nauwelijks hun Nederlands hadden gebruikt sinds het moment dat ze in Australie aankwamen. Als ze het gebruikten was dit vooral tijdens het beluisteren en soms het lezen van bijv. kerstbrieven.
Alle emigranten gebruikten geen Nederlands thuis, ook al waren ze getrouwd met en Nederlandse partner, en alle schatten hun eigen kennis van het Nederlands in als slechts 'redelijk'.
Uit taaltoetsen bleek dat hun vaardigheden in het Engels beter waren dan in het Nederlands, en dat vooral het 'vloeiend' taalgebruik in het Nederlands laag was. De leeftijd bij vertrek van de emigrant bleek de belangrijkste sleutel-variabele in de gegevens te zijn. Hoe ouder de emigrant bij vertrek, hoe beter het Nederlands nu, maar ook hoe meer men vond dat het eigen Nederlands was verslechterd. Daarnaast bleken de vrouwelijke proefpersonen meer gelegenheden aangrepen om hun Nederlands te oefenen dan de mannelijke. Mannen hadden hun Engels geleerd op het werk.

Naast bestudering van de taalachtergrond en toetsing van de kennis van het Nederlands en Engels in de groep werden hun ophaal- en herinnerings-processen voor woorden bestudeerd door middel van een plaatjesbenamings en herkenningsexperiment.
Dit experiment bestond uit het benoemen van plaatjes en, als dit niet mogelijk was, het identificeren van de juiste Nederlandse naam uit een set van 5 afleiders. Als men bijv. de naam van het plaatje voor 'aardbei' niet meer wist, kreeg men in de herkenningstaak het plaatje met 6 woorden waaruit men de goede moest kiezen: de juiste naam 'aarbei', plus de afleiders 'strawberry, stroobei, aartbij, tomaat, fruit'. Niet benoemen, maar wel herkennen was een aanwijzing dat ophaalprocessen problematisch waren.
Door namen van plaatjes te gebruiken die verschilden in typen van overeenkomst in vorm werd gemeten welke soorten overeenkomst, lengte, en frequentie het succes van het experiment bepaalden.
De Nederlandse ophaalprocessen waren wellicht het meest intact bij vormgelijke woorden (kat-cat) en het minst bij vormongelijke (ezel-donkey). Er waren 9 categorien met variaties in de mate van vorm overeenkomst met de Engelse vertalingen
De eerste vijf categorieen bestonden uit korte woorden die verschilden in uitspraak en/of lettergreep overeenkomst tussen het Nederland en het Engels. Voorbeelden zijn "arm-arm, lippen-lips, paard-horse, tomaat-tomato en bureau-desk".
De lengte in letters en de woordfrequentie van deze categorieen werd zoveel mogelijk constant gehouden.
De laatste 4 categorieen bestonden uit langere woorden, die verschilden in de doorzichtigheid en in het aantal stammen in het Nederlands en Engels (bijv. "aardbei-strawberry, vlinder-butterfly").
De 5 typen afleiders werden geanalyseerd om te bestuderen welke lexicale informatie het meest de keuze van een Nederlandse naam beinvloed.

De resultaten uit het experiment waren beter dan de proefpersonen hadden verwacht, al moest men er wel voor knokken:

(lemon/citroen): "...erm....'Now......HAH it was there a minute ago!'...erm.... Citroen! 'Yeah... I knew it was something 'oe 'I couldn't get tha- LAUGH where the word came from!'"

(broom/bezem) "..erm...Zweepertje....erm.. een bezem"

(butterfly/vlinder) "..'Butterfly'...'butter' boter.., 'fly' vlieg... 'Butterfly' ... botervlieg?..."

De resultaten van de herkennings-sessies waren beter dan de resultaten van de naamgevings-sessies. Dit toonde aan dat niet-naamgeving niet meteen geinterpreteerd kan worden als kennisverlies. Men bleek vooral relatief "roestige" ophaalproccessen in het Nederlands te hebben.
Dit probleem varieerde met de taalachtergrond van de proefpersoon. Proefpersonen die op jongere leeftijd waren geemigreerd konden relatief veel woorden niet herkennen, terwijl proefpersonen die op oudere leeftijd waren vertrokken meer moeite hadden met het eigenlijk produceren van de Nederlandse plaatjesnaam.
Deze problemen in het reproduceren van het Nederlands waren het grootst bij de langere woorden, vooral wanneer deze niet erg op elkaar leken zoals "skunk/stinkdier" en "grasshopper/sprinkhaan". In de kortere woorden waren de vormgelijke woorden het makkelijkst, zoals "glass/glas" en "sun/zon". Het moeilijkst te benoemen waren echter niet de woorden die helemaal verschilden, zoals "desk/bureau", maar woorden die qua lettergrepen niet maar qua uitspraak wel op elkaar leken, zoals "tomato/tomaat" en "asparagus/asperge".
Lettergreep informatie van de Engelse namen verstoorde het ophalen van de Nederlandse plaatjesnamen bij de proefpersonen die meer Nederlands hadden gehad, en vorminformatie verstoorde vooral bij proefpersonen die op veel jongere leeftijd waren vertrokken. De laatste groep was ook niet erg systematisch in het kiezen van de juiste naam in de herkennings-sessies. Het meeste werd gekozen voor de verengelste afleiders, zoals 'stroobei'.

Kort samengevat had men het Nederlands niet verloren, maar waren deelprocessen in het ophalen van woorden niet meer snel genoeg om voor de Engelse processen het woord op te halen. Taalverlies als zodanig bleek vooral te bestaan uit een idee dat het Nederlands in Australie minder was geworden, en dat het spreken in het Nederlands moeizaam verliep. Ook blijkt dat niet de mate van contact, maar het aantal jaren in moedertaal omgeving belangrijk is voor de mate waarin Nederlands niet meer wordt gebruikt en de mate waarin de plaatjes konden worden benoemd. Het lijkt dat taalverlies van het Nederlands vooral samenhangt met de invloed van het meer gebruikte Engels op de ophaalprocessen van het Nederlands.
Deze invloed is afhankelijk van het niveau dat de emigranten nog hadden in het Nederlands, van de woordfrequentie, en van de mate van overeenkomst in vorm tussen de Nederlandse en Engelse woorden. Het blijkt dat de moeilijkheid om Nederlandse woorden op te halen niet evenredig oploopt met de mate waarin deze woorden verschillen in het Nederlands en Engels.

Dit leidt naar de Engelse versie van dit verhaal over taalverlies.

"You get a bit Wobbly", PhD thesis, Dept. of Appied Linguistics, 1996, CopyPrint 2000, Enschede. Back to top

GO TO Ammerlaan's Homepage